RUDY
Dawniej zwane też Wielkimi lub Raciborskimi.
Wieś z XII w., w której w XIII w. książę Władysław III Opolski ufundował cystersom z Jędrzejowa kościół i klasztor. W XV i XVI w. zakon cysterski był ośrodkiem naukowym oraz gospodarczym. Prowadził wzorowe ogrody i sady oraz zajmował się hutnictwem żelaza. Wśród dzieł cystersów rudzkich na uwagę zasługuje dzieło brata Rudolfa „Summa de confessionis diskretione” z XIII w., traktujące o słowiańskim charakterze etnicznym Śląska. Po 1811 dobra zakonu przeszły w ręce landgrafa heskiego. W latach 1750. 1785, 1811 miały tu miejsce bunty chłopów pańszczyźnianych.
W 1683 przez Rudy wiodła droga Jana III Sobieskiego pod Wiedeń. Był tu serdecznie witany.
W parku krajobrazowym z XIX w., utrzymanym w stylu angielskim, wykorzystano najlepsze okazy starodrzewia z pierwotnego założenia ogrodowo-parkowego z XVII i XVIII w. (m.in. ponad 250-letni dąb szypułkowy o obw. 700 cm i świerk pospolity ok. 340 cm obw.) i stawy (w stawie przypałacowym duże skupisko kotewki – orzecha wodnego – Trapa natanś). Przy jednej z alei parkowych (na zach. od klasztoru) figura św. Jana Nepomucena z 1724.
Obok parku kościół i klasztor pucysterski oraz pałac opacki przylegający do dawnego klasztoru.
Zespół klasztorny w Rudach należy do najstarszych i najciekawszych zabytków architektury na Śląsku. Trójnawowa bazylika powstała w 1252 w okresie stylu przejściowego (wczesnogotyckie-go) wzorowana na schemacie budowli burgundzkich w Clairvaux i jej uproszczonej formie w Fontenay. Przekształcona w dobie baroku, powróciła do pierwotnego charakteru po odbudowie ze zniszczeń ostatniej wojny. Zachowana została jedynie barokowa kaplica Mariacka (z dekoracją stiukową barokowo-klasycystyczną wykonaną w l. 1785-90) oraz elewacja czołowa wraz z wieżą o kopulastym hełmie. We wnętrzu sklepienia krzyżowo-żebrowe. Z doby romańskiej pochodzą kapitele służek o plecionkowym ornamencie. Wewnątrz m.in. późnogotycka płyta kamienna zmarłego w 1503 opata Piotra III oraz wielkie barokowe posągi Arona, Mojżesza, św. Józefa i św. Jana Chrzciciela wykonane po 1725 przez osiadłego w Raciborzu wiedeńczyka Jana Melchiora Oesterreicha. W barokowych kaplicach transeptu malowidła wykonane w warsztacie śląskiego malarza Michała Willmanna, a w kaplicy Świętego Krzyża (przy prezbiterium od pn.) polichromia kopuły wykonana w 1780. Jedynie w kaplicy Mariackiej rokokowo-klasycystyczna wykonana prawdopodobnie przy udziale Jana Schuberta, w której prace konserwatorskie zakończono w 1992. Konserwacji poddano również XV-wieczny obraz Matki Boskiej Rudzkiej. W kościele pamiątki po fundatorze klasztoru: w kaplicy Świętego Krzyża, po księciu Władysławie III (1225-1282) drewniane epitafium z popiersiem w medalionie z 1680 i kamienne; po budowniczym klasztoru, opacie Andrzeju E. Pospeli (1614-1679); w kaplicy Mariackiej figury stiukowe (obok ołtarza) Władysława III i jego ojca Kazimierza.
Klasztor z l. 1648-79 o barokowej elewacji z wysuniętym ryzalitem i flankujących basztach cylindrycznych wzniesiony na fragmentach murów gotyckich przez mistrza Melchiora Wernera z Nysy.
W latach czterdziestych XVIII w. do pn. skrzydła klasztoru dobudowano pałac opacki, jednopiętrowy z ryzalitem od strony dziedzińca i basztą narożną po stronie pn.-zach. Układ wnętrz jednotraktowy wzdłuż korytarza. W przyziemiach sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Zachowały się również portale w skrzydle zach. i wsch. oraz w przejściu z pałacu do klasztoru – portal kamienny z ok. 1680, przebudowany na rezydencję magnacką hrabiego Wiktora Amadeusza von Hessen-Rotenburg i księcia Wiktora Hohenlohe Waldenburg-Schillingfiirst w latach trzydziestych XIX i pocz. XX w. (1900-1901), gdy elewację wsch. pałacu odnowiono w stylu neo gotyckim. Spłonął w 1945. Częściowo zabezpieczony w 1947, nakryty dachem (1959-61), od 1981 odgruzowany i odbudowywany. Zespół klasztorno-pałacowy czeka na swego użytkownika.
Na pd.-zach. od kościoła plebania z XIX w., przed którą posągi barokowe Jana od Krzyża i Floriana z XVIII w. W bibliotece plebanii liczne starodruki, m.in. mszał cysterski z 1617.
Na cmentarzu neogotycki kościół św. Marii Magdaleny z XIX w., w którym barokowy ołtarz z pocz. XVIII w. i obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z XVIII w. Na cmentarzu grób dr. Juliusza Rogera, niemieckiego lekarza, który przybył do Rud w 1846. Dzięki swym zainteresowaniom etnograficznym zebrał i opublikował w 1863 we Wrocławiu 546 pieśni ludowych z terenu ziemi raciborskiej, kozielskiej i gliwickiej („Pieśni Ludu Polskiego na Górnym Śląsku” z muzyką).
Na środku wsi na kolumnie kamienna rzeźba Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z 1870 wykonana przez Jana Baltazara Jandę. 23 XI 1993 rozporządzeniem wojewody katowickiego powołano park krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, obejmujący obszar 481 km3 na terenie Kotliny Raciborskiej, Płaskowyżu Rybnickiego, Wysoczyzny Gaszowickiej, Wilczy i Golejowskiej, doliny Rudy i Suminy oraz lewobrzeżną część doliny Bierawki. Wyodrębniono obszary chronione w formie: Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego (założenie kla-sztomo-pałacowo-parkowe) w Rudach Wielkich, użytku ekologicznego (uroczysko „Buk”) i parku „Pod Dębem” w Rudach. W granicach Parku Krajobrazowego – Rezerwat „Łężczak”. Dyrekcja Parku Krajobrazowego w dawnym szpitaliku dr. Juliusza Rogera. Obok budynku głaz z tablicą pamiątkową oraz pomnik poległych mieszkańców na frontach I wojny światowej.
W Rudach Wielkich stacja zabytkowej kolejki wąskotorowej, stanowiącej fragment dawnych Górnośląskich Kolei Dojazdowych. Trasa kolejki wycieczkowej Gliwice – Rudy – Gliwice obsługiwana jest przez PKP na zamówienie grup zorganizowanych. Droga powrotna do Raciborza szlakiem husarii polskiej, wiodącym od Będzina przez Gliwice, Rudy, Jankowice Rudzkie (wieś z przełomu XVIII i XIX w.), Szymocice (osada smolarska z XIII w.), Babice, Markowice do Raciborza i dalej do Krzanowic.