OPATÓW
Miasto powiatowe (ok. 7000 mieszk.) położone na Wyżynie Opatowskiej, nad rz. Opatówką, siedziba urzędu gminy.
Początkiem osadnictwa była osada otwarta datowana na 1600 lat p.n.e. (okres tzw. kultury trzcinieckiej). W okresie średniowiecza funkcjonował tu gród położony nad doi. Opatówki, wzmiankowany w XII w. jako Żmigród. Jak mówią legendy, we wczesnym średniowieczu oddawano tu kult Żmijowi – jednemu z bogów słowiańskich. W 1 poł. XIII w. Opatów stał się własnością biskupów lubuskich (z nadania Henryka Brodatego), którzy w 1282 r. założyli miasto. Opatów poważnie ucierpiał w wyniku najazdu Tatarów na pocz. XVI w. Później w l. 1514-32 stanowił własność kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, który w krótkim czasie doprowadził do jego rozkwitu. Za jego rządów miasto otoczono murami obronnymi z czterema bramami. Opatów stał się wtedy drugim co do rangi i wielkości miastem województwa sandomierskiego. Tu odbywały się sejmiki ziemskie.
W XVI w. licznie osiedlili się w mieście Żydzi, dla których została wydzielona osobna dzielnica. Stąd pochodził słynny drukarz lubelski Jaffe Kalonymus (zm. 1623). Miasto zostało zniszczone w czasie wojny północnej na pocz. XVIII w. i od tego czasu straciło na znaczeniu.
W okresie powstania styczniowego rozegrały się tu dwie poważne bitwy. 24 listopada 1863 r. miasto zostało zajęte przez powstańców dowodzonych przez Józefa Hauke-Bosaka. 21 lutego 1864 r. miała miejsce nieudana próba zdobycia Opatowa przez oddział Ludwika Topór-Zwierzdowskiego. Dowódca oddziału powstańczego został pojmany, a następnie stracony.
W XIX w. Opałów był silnym ośrodkiem chasydyzmu. Działał tu sławny cadyk Abraham Joszua Heszel (1765-1825). Stąd pochodzili Jakub Reifman (1818-95) – autor dzieł religijnych i Jehuda Lich-tenfeld – matematyk. W l. 1941-42 w Opatowie istniało getto żydowskie, skąd Niemcy wywozili Żydów do obozu zagłady w Treblince i obozu pracy w Sandomierzu. 12 marca 1943 r. oddział partyzancki „Jędrusie” pod dow. Józefa Wiącka „Sowy” zaatakował więzienie, uwolniono wówczas 82 więźniów (na budynku więzienia tablica upamiętniająca to wydarzenie).
Zachował się układ urbanistyczny ukształtowany od 1282 r. do końca XVIII w. Kościół pokolegiacki, obecnie paraf. św. Marcina, wzniesiony w 2 poł. XII w., przebudowany w 2 poł. XV w., w XVI i XVII w. Jest jednym z najcenniejszych zabytków romańskich w Polsce. Ma układ trójnawowej bazyliki z transeptem oraz dwuwieżową fasadę z biforiami (podwójnymi oknami przedzielonymi kolumienką). Wnętrze na ogół barokowe. Ściany prezbiterium i transeptu pokrywają malowidła historyczne przedstawiające bitwy na Psim Polu, pod Grunwaldem i pod Wiedniem.
W wyposażeniu wnętrza wyróżniają się renesansowe nagrobki Szydłowieckich. Na szczególną uwagę zasługuje słynna płyta brązowa pokryta reliefem figuralnym (przed 1532 r.) na renesansowym nagrobku kanclerza wielkiego koronnego, Krzysztofa Szydłowieckiego. Dzieło nazwano „lamentem opatowskim”. Tego typu płyty przedstawiające scenę zbiorowego żalu i rozpaczy są niezwykłą rzadkością w polskiej sztuce nagrobnej. Podobna płyta (choć przedstawiająca mniejszą liczbę osób) znajduje się w kościele paraf, w Rymanowie. Nagrobek realistycznie upamiętnia twarz kanclerza Szydłowieckiego.
Obok renesansowa płyta nagrobna córki kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, czternastoletniej Anny zm. w 1536 r., przedstawiająca młodą dziewczynę w uśpieniu, w wianku z kwiatów i w sukni z równoległymi fałdami.
W ołtarzu bocznym cenny obraz „Matki Boskiej z Dzieciątkiem’’ namalowany w XVI w. przez włoskiego artystę Timoteo Vitti z Urbino. W kościele przechowywany jest tzw. przywilej opatowski z pocz. XVI w., w którym zapisano nadania majątkowe na rzecz kolegiaty, bogato zdobiony przez Stanisława Samostrzel-nika, najwybitniejszego polskiego iluminatora, m.in. z sylwetką kanclerza Szydłowieckiego.
Murowana dzwonnica z przeł. XVIII i XIX w. Murowane ogrodzenie z bramą z XVIII w. Kościół Bernardynów paraf. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, z kamienia, wzniesiony w 1471 r. w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni, przebudowany w l. 1751-65, jednonawowy. Wewnątrz ołtarz główny z rokokowymi rzeźbami Macieja Polejowskiego i umieszczony w zakrystii krucyfiks z 1400 r. Murowany z kamienia klasztor z XVI-XVII w., przebudowany w XVIII w., zachowany częściowo. Murowane ogrodzenie z bramką z XVIII w.
W pobliżu ciekawy pomnik przyrody „Czarci Kamień” o obw. ponad 50 m i wys. 1,6 m, będący wychodnią skały opokowej. Według legendy upuszczony został on przez diabła, któremu pianie koguta przeszkodziło w zrzuceniu głazu na kościół.
Miejski mur obronny z renesansową Bramą Warszawską (na niej kamienna płyta z herbem Szydłowieckich – Odrowąż ze smokiem), wzniesiony w l. 1520-30, częściowo zachowany (odcinek pn.). Jest to jedyna zachowana brama z czterech istniejących w XVI w. Synagoga żydowska (w rynku) – obecnie kino. Podziemia opatowskie (wejście Rynek nr 18) – korytarze prowadzą przez ok. 50 łukowo sklepionych komór piwnicznych, znajdujących się na głęb. do 12 m, wykonanych głównie z kamienia, powstałych w XV i XVI w. Trasa liczy ok. 400 metrów. W okresie okupacji partyzanci urządzili w tych podziemiach strzelnicę. Pomnik (w rynku) upamiętniający mjr. Ludwika Topór-Zwierzdowskiego – uczestnika powstania styczniowego. Na pomniku także umieszczona niedawno tablica poświęcona poległym w wojnie 1920 r. Na rynku obelisk ku czci partyzantów AK. Na skwerze im. Batalionów Chłopskich pomnik przedstawiający powołanie na ziemi opatowskiej tej formacji wojskowej w czerwcu 1940 r. Przed budynkiem LO przy ul. Stefanii Sempołowskiej wystawiono w 1987 r. pomnik patrona szkoły – Bartosza Głowackiego (1756-94) – uczestnika insurekcji kościuszkowskiej. Pomnik Witolda Gombrowicza wg proj. Gustawa Hadyny znajduje się u zbiegu dróg do Lublina i Rzeszowa. Witold Gombrowicz urodził się w pobliskich Małoszycach. Cmentarz żydowski, na którym pomnik-lapidarium wykonany z zachowanych fragmentów nagrobków.
Wyjazd z miasta w kierunku wsch.