GLIWICE
Miasto (216 000 mieszk., 220 m n.p.m.) nad rz. Kłodnicą i jej prawym dopływem Bytomką, położone na zach. skłonie Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego Wyżyny Śląskiej. Ośrodek przemysłu chemicznego (Polskie Odczynniki Chemiczne S.A., „Chemi-Erg” S.A., „Izo-Erg”, Zakład Tworzyw Sztucznych, Przedsiębiorstwo Wyrobów Chemicznych „Viola-Prodryn”, fabryka sadzy aktywnej, Zakłady Koksochemiczne „Gliwice”), górnictwa (Gliwicka Spółka Węglowa S.A.: kopalnie „Gliwice”, „Sośnica”), hutnictwa (huty „1 Maja” i „Łabędy”, Walcownia Metali “Łabędy”, Zakłady Mechaniczne „Bumar-Łabędy”, Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych S.A. (GZUT) — wykonawca m.in. pomników: warszawskiej Nike, Powstańców Śląskich w Katowicach, Wyspiańskiego w Krakowie, Grunwaldzkiego w Krakowie, Fryderyka Chopina w Japonii, Hamanratsu), przemysłu metalowego (Fabryka Drutu i Wyrobów z Drutu), Fabryka Samochodów Firmy „OPEL” (w budowie), strefa wolnocłowa. Ważny ośrodek naukowo-badawczy (Politechnika Śląska i liczne instytuty, m.in. Instytut Metalurgii Żelaza, Instytut Spawalnictwa, Instytut Przemysłu Tworzyw i Farb, Instytut Techniki Budowlanej). Port żeglugi śródlądowej na Kanale Gliwickim. Siedziba Urzędu Miasta i Kurii Diecezjalnej Kościoła Rzymskokatolickiego.
Miasto w swym historycznym centrum zachowało średniowieczny układ urbanistyczny – typowa owalnica śląska, z ulicami głównymi półkolisto zbiegającymi się ku bramom miejskim. Układ szachownicy starego miasta dostosowano do owalnego pierścienia murów miejskich, których fragmenty oglądać można przy ul. Pod Murami, Dolnych Wałów 5, 19a, 21, 21a, 25, na plebanii i obok kościoła Wszystkich Świętych (przy pl. Rzeźniczym); na resztkach murów tablica z 1950 upamiętniająca 700-lecie grodu gliwickiego.
Z naroży kwadratowego Rynku, na którym zachował się ratusz z wieżą strażniczą z XV w., wybiegają w czterech kierunkach po dwie ulice, dając wrażenie przestrzeni zamkniętej. Ratusz, kilkakrotnie przebudowany, posiada dziś klasycystyczną elewację z poł. XIX w. W l. 1976-83 poddany został zabiegom konserwatorskim. Na ratuszu liczne tablice pamiątkowe m.in. upamiętniające wizytę Jana III Sobieskiego z 1885 i 1983.
Obok ratusza fontanna Neptun – dawna studnia miejska. Późno-barokowa rzeźba z piaskowca wykonana w 1794 przez Jana Nycza z Opawy. Do Neptuna doprowadzano wodę drewnianymi rurami z pobliskiej wsi Ostropa.
Wokół Rynku kamienice odbudowane ze zniszczeń wojennych, częściowo ze średniowiecznymi krużgankami podcieniowymi (nr 1, 2, 4-7, 8-12), przywróconymi w l. 1957-59. We wnętrzach kamienic nr 1-21 zachowały się fragmenty detali architektonicznych (ślady starych sklepień i arkad podcieniowych). Poza Rynkiem zachowały się średniowieczne kamieniczki przy ul. Kaczyniec, Raciborskiej, Plebańskiej i Bednarskiej (przy ul. Bednarskiej 1, 3, 5 i 7 sklepione piwnice).
Najpiękniejszym zabytkiem Gliwic jest gotycki kościół paraf. Wszystkich Świętych wzniesiony w poł. XV w. na starym cmentarzu w pobliżu Bramy Czarnej (Raciborskiej). Rozbudowany na przełomie wieków otrzymał w 1504 potężną kwadratową wieżę, która wznosi się ponad dachem trzech naw hali kościoła. Najstarsza część świątyni (prezbiterium) kryta jest pięknym sklepieniem sieciowym, nowa gwiaździstym. Nietynkowane ściany ceglane otrzymały detale architektoniczne wykonane z piaskowca, m.in. kamienne maswerki w otworach okiennych o motywach rybich pęcherzy świadczą o tym, że świątynia wznoszona była na wzorach szkoły krakowskiej i wrocławskiej. Kościół posiada barokowy wystrój z XVII-XVIII w. oraz rokokową ambonę z XVIII w. W zakrystii obraz z 1626 „Ocalenie Gliwic w czasie wojny trzydziestoletniej”. W pobliżu kościoła, w sąsiedztwie pl. Rzeźniczego i ul. Przy Raciborskiej Bramie, rekonstrukcja XIV w. mostu wykonana w 1990.
Do murów miejskich przylegał dwór Cetryczów (ul. Pod Murami 8a), tzw. Zamek Piastowski zbudowany z cegły w l. 1558-61, przebudowany w XVII w. i odbudowany w 1960. W XIX w. było tu więzienie. Ze średniowiecznej budowli, na której powstał, zachowały się w piwnicach półkoliste sklepienia, 2 ostrołukowe łęki oraz wykrój otworu strzelniczego. Obecnie jest to jeden z budynków muzeum ze stałą ekspozycją poświęconą dziejom miasta. W l. 1984—85 wykonano szereg prac budowlano-konstrukcyjnych i konserwatorsko-rewaloryzacyjnych.