Dęblin
Miasto (ok. 19000 mieszk.) położone nad Wisłą, przy ujściu do niej Wieprza, na terenie Doliny Środkowej Wisły. Siedziba gminy miejskiej, Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych. Drobny przemysł spożywczy i odzieżowy.
Twierdza Dęblin budowana w l. 1838-47 wg proj. Iwana Dahna, zmodernizowana została w I. 1859-78 wg proj. Piotra Leona Karasińskiego oraz Mateusza Omano-Chiaratellego. Składa się z cytadeli, 4 fortów po prawej stronie Wisły (Nadwiślanka, Mierzwiączka, Dęblin i Borowa) i 3 po lewej (Borek, Nagórnik, Głusiec). Cytadela jest budynkiem koszarowo-magazynowym (z 4 bramami, 2 działobitniami i kaponierą główną), wewnątrz z magazynami, prochownią, siedzibami komendanta i sztabu, cerkwią (zachowane jedynie fundamenty), pralnią i łaźnią, murowa-no-ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi (z bastionami, półbastionami, kurtynami, Bramą Lubelską i grodzami fos), fortyfikacjami przedpola (z barkanami, fosami, kazamatami, prochownią, pocztą gołębiową, przepompownią wody, kaplicą prawosławną i koszarami) oraz redutami gen. M. Kątskiego i gen. J. Zajączka.
Na terenie cytadeli znajduje się pomnik Jeńców Radzieckich (przed Bramą Aleksandryjską, odsłonięty w 1947 r.). Tablice w Bramie Lubelskiej upamiętniają jeńców włoskich, Romualda Traugutta i żołnierzy SGO „Polesie”. Na terenie lewobrzeżnego fortu Borowad. port rzeczny i kopiec ziemny z pomnikiem (odsłoniętym w 1969 r.) ku czci radiotelegrafisty Michała Okurzałego z I armii WP, który zginął tu w sierpniu 1944 r. kierując na siebie ogień artylerii, gdy w pobliże jego stanowiska podeszły znaczne siły hitlerowskie.
Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych powołana została w 1994 r. w miejsce Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej kształcącej w zakresie pilotażu samolotów odrzutowych i śmigłowców. Szkole tej organizacyjnie podporządkowana jest Szkoła Chorążych Lotnictwa zajmująca się pilotażem śmigłowców. WSOSP ma bogate tradycje. W 1929 r. powstało w Dęblinie Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa, które obejmowało zespół szkół wojskowych. W jego skład wchodziła Szkoła Podchorążych Lotnictwa (założona w 1925, do 1927 z siedzibą w Grudziądzu, do 1928 pod nazwą Oficerska Szkoła Lotnictwa, od 1934 jako Szkoła Podchorążych Lotnictwa – Klasa Taktyczna) szkoląca pilotów i obserwatorów, ponadto Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa (od 1937 w Sadkowie k. Radomia), Stały Kurs Pilotażu dla Oficerów Młodszych Lotnictwa i inne specjalistyczne kursy dla oficerów. Centrum istniało do 1939 r. Po II wojnie światowej w miejsce CWOL utworzona została Wyższa Oficerska Szkoła Lotnicza, przekształcona w 1994 r. w istniejącą obecnie uczelnię. Piloci – absolwenci szkół dęblińskich należą do najlepszych na świecie. Najsławniejsi z nich to: Franciszek Żwirko, Jerzy Bajan, Ludwik Idzikowski, Stanisław Skarżyński, Stanisław Skalski, Witold Łokuciewski, Janusz Meissner (znany także jako pisarz) i Wacław Król. Infrastrukturę szkoły stanowią m.in. budynki dydaktyczne i internatowe, lotnisko wraz z portem lotniczym i zapleczem technicznym, Wojskowe Zakłady Naprawcze, osiedle mieszkaniowe i zespół koszarowy, szpital wojskowy, zespół urządzeń i obiektów sportowych. Na lotnisku odbywają się cieszące się międzynarodową rangą pokazy lotnicze.
Układ urbanistyczny z końca XIX i pocz. XX w. z rynkiem d. osiedla Irena. W Rynku pomnik-płyta (odsłonięty pierwotnie w 1937 r., ponownie w 1989 r.) poświęcony pobytowi marszałka J. Piłsudskiego w Dęblinie 12-13 lipca 1920 r. (kwaterował w nie istniejącym już budynku poczty). Wśród budynków użytkowanych przez szkołę znajduje się murowany pałac wzniesiony przed 1747 r. zapewne wg proj. Antoniego (lub Jakuba) Fontany, przebudowany w 1778 r. przez Dominika Merliniego, i ponownie ok. 1850 r. Pałac częściowo zniszczony w czasie I wojny światowej, w okresie międzywojennym przystosowano go do potrzeb szkoły lotniczej wg proj. Antoniego Dygata. Zniszczony po raz kolejny w czasie II wojny światowej, został odbudowany ok. 1950 r.
W 1783 r. na pałacu został zainstalowany przez matematyka królewskiego Adama Kukiela pierwszy w Polsce konduktor, czyli piorunochron (pierwszy w Europie założono w 1778 r. w pruskim wówczas Żaganiu).
Obok pałacu stoją 2 oficyny murowane z ok. 1850 r. wykorzystywane jako budynki internatowo-hotelowe, budynek kordegardy z 1770 r. oraz liczne budynki wojskowe (m.in. budynek portu lotniczego, wieża spadochroniarska) i osiedle oficerskie z lat dwudziestych XX w. Pałac otacza park założony w 1779 r. wg proj. Jana Christiana Schucha, przekształcony po 1790 r. wg proj. Dionizego Mac Clair i ponownie ok. 1920 r. przez Franciszka Szaniora.
Na terenie szkoły stoi pomnik Bohaterskich Lotników Dęblińskiej Szkoły „Orląt” (odsłonięty w 1969 r„ dzieło Andrzeja Condera i Juliana Kłeczka) oraz izba pamięci Szkoły „Orląt” z ekspozycją plenerową prezentującą głównie sprzęt lotniczy, usytuowaną w sąsiedztwie parku pałacowego. Na terenie Wojskowych Zakładów Lotniczych pomnik autorstwa Wojciecha Zomera wystawiony w 1993 r. w hołdzie lotnikom poległym w katastrofach w I. 1914-39.
Kościół rzymskokatolicki paraf. Chrystusa Miłosiernego to d. cerkiew greckokatolicka z Łosic (Podlasie), przeniesiona w l. 1928-29 do Dęblina na ul. Warszawską, przebudowana i rozbudowana w 1960 r. – lewa nawa i zakrystia – przeniesiona w l. 1986-87 na obecne miejsce na ul. Wiślaną. Drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany, trój nawowy w układzie bazylikowym. Wewnątrz rokokowy ołtarz główny z figurą Chrystusa z XVII w. w polu głównym i grupą rzeźb z XVIII w. przedstawiających Trójcę Świętą w zwieńczeniu oraz pochodzący z kościoła paraf, w Rykach prospekt organowy wykonany w XVII w. Kościół rzymskokatolicki paraf. św. Piusa V Papieża wzniesiono w l. 1974-81. Wewnątrz kaplica ku czci lotników polskich poległych w l. 1912-46 oraz tablica upamiętniająca żołnierzy AK 15 pp. „Wilków”. Dawna bóżnica żydowska, obecnie magazyn (ul. Okólna 33), murowana, wzniesiona ok. 1900 r., przebudowana po 1945 r. Dworzec kolejowy drewniany z końca XIX w. oraz budynki biurowe, warsztatowe i osiedle domów pracowniczych z końca XIX i 1 poł. XX w. Na ścianie dworca od strony peronów tablice z 1984 r. upamiętniające kolejarzy i podróżnych – ofiary II wojny światowej. Dawne kasyno wojskowe (ul. Warszawska 58), drewniane, z ok. 1870 r.
Cmentarz wojenny „Balonna” (nazwa od ulokowania tu w czasie I wojny światowej balonowego posterunku obserwacyjnego) założony w czasie I wojny światowej na stokach reduty gen. Zajączka. Na cmentarzu pochowani są żołnierze armii austriackiej polegli w czasie I wojny światowej (w tym Polacy – żołnierze legionów z 1 armii austriackiej), żołnierze bolszewiccy polegli w czasie wojny 1920 r., zmarli w okresie międzywojennym żołnierze 15 pp. „Wilków”, lotnicy polscy i czechosłowaccy oraz osoby cywilne. Na cmentarzu komunalnym (ul. 15 pp. „Wilków) pomnik Ofiar Faszyzmu z okresu 1939-45. Na cmentarzu paraf. (ul. Kocka) kwatera żołnierzy AK ze zgrupowania 15 pp. AK „Wilków” – ofiar egzekucji dokonanej przez hitlerowców 6 marca 1944 r. w Kurowie. W sąsiedztwie mostu drogowego płyta odsłonięta w 1961 r. upamiętniająca żołnierzy 1 DP WP poległych w sierpniu 1944 r. Pomnik poświęcony poległym żołnierzom 15 pp. „Wilków”, w formie wysokiego, obłożonego kamieniami obelisku, odsłonięto pierwotnie w 1925 r. (częściowo zrekonstruowano w 1989 r.). Na nim tablice upamiętniająca żołnierzy pułku poległych w l. 1918-20 odsłonięta w 1925 r. i poświęcona żołnierzom pułku poległym w walce o niepodległość Polski w l. 1792-1945 (wmurowana w 1989 r.). Pomnik przyrody – dąb bezszypułkowy „Grot” o obw. pnia 518 cm i rozłożystej koronie (ul. Podchorążych).
W zabytkowej alei rośnie 190 potężnych lip drobnolistnych (ul. Stężycka). Wyjazd z Dęblina przez most drogowy na Wiśle.