Ćmielów. Miasto (ok. 3000 mieszk.) nad rz. Kamienną, na pograniczu Przedgórza Iłżeckiego i Wyżyny Sandomierskiej, siedziba urzędu gminy. Ośrodek przemysłowy – duże Zakłady Porcelany „Ćmielów”.
W XIV w. wzmiankowany pod nazwą Szydłów. Prawa miejskie nadane w 1505 lub 1509 r. W XVI w. był własnością Szydłowieckich, później Małachowskich. W XVIII w. znany z wyrobów garncarskich. W 1750 r. król August III Sas przyznał miejscowym garncarzom przywilej sprzedaży swoich wyrobów w całym kraju. Od 1795 r. w zaborze austriackim. W l. 1809-15 w Księstwie Warszawskim. W 1809 r. zbudowano tu kosztem Jacka Małachowskiego fabrykę fajansu. W l. 1815-1918 w Królestwie Polskim. W 1831 r. w mieście powstał ochotniczy oddział pod dow. Andrzeja Patelewicza. W 1842 r. uruchomiona została fabryka porcelany. W 1869 r. Ćmielów utracił prawa miejskie, odzyskał je w 1962 r.
Układ urbanistyczny ukształtowany od XVI do końca XIX w. Kościół paraf. Wniebowzięcia Matki Boskiej, późnogotycki, murowany, wzmiankowany w 1326 r., dobudowa krucht oraz zakrystii w XVIII i XIX w. W ołtarzu bocznym Trójcy Świętej na tle krucyfiksu oryginalna panorama Jerozolimy. Późnogotycki portal z pocz. XVI w. z tarczą herbową Szydłowieckich. Murowana dzwonnica z poł. XVIII w. z tablicą z 1930 r. upamiętniającą prof. Mariana Raciborskiego (1863-1917) – botanika, badacza flory na indonezyjskiej wyspie Jawie – urodzonego w pobliskiej Brzustowej.
Ruiny murowanego zamku Szydłowieckich wzniesionego w l. 1519-31, przebudowanego w 1 poł. XVII w., częściowo rozebranego w 1702 r., przebudowanego na browar ok. 1800 r., a w 1905 r. na łaźnię. Ruina kaplicy zamkowej Z 1528 r. Ruina przedzamcza z wieżą bramną wzniesionych w l. 1519-31, przebudowanych w l. 1800 i 1905. Zamek był miejscem urodzenia znanego magnata Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zw. Sierotką. Podczas najazdu szwedzkiego siedziba księcia siedmiogrodzkiego Rakoczego i króla Karola Gustawa. Miejscowa legenda opowiada o zdobyciu zamku przez Szwedów. Okoliczna szlachta wzmocniła załogę zamku i zorganizowała obronę. Szwedzi natomiast wykorzystali zwyczaj nakazujący właścicielom dworów przyjmowanie orszaków weselnych. Zorganizowali więc fikcyjny korowód weselny, przed którym obrońcy otworzyli bramy i w ten sposób opanowali zamek.
W rynku figura św. Floriana z 1704 r., która stoi na wysokiej kolumnie, i pomnik niepodległości z 1938 r. z nazwiskami uczestników powstania 1863 r. i poległych w 1905 r. członków PPS. Przy ul. Zamkowej murowana kapliczka z pocz. XIX w., z drewnianą figurą św. Jana Nepomucena.
Cmentarz paraf, z kaplicą z 1835 r. na rzucie ośmioboku, przykrytą kopułą. W murze cmentarnym epitafium kanclerza Jacka Małachowskiego. Zwracają uwagę porcelanowe tabliczki inskrypcyjne na wielu nagrobkach. Mogiły powstańców 1863 r. Na mogile partyzantów AK poległych 7 lipca 1944 r. we wsi Wola Grójecka krzyż i tablica ze słowami piosenki partyzantów „Ponurego” i „Nurta”: „Choć z dala swą mamy rodzinę i bliskich, my polscy żołnierze od Gór Świętokrzyskich…”.
Zakłady Porcelany „Ćmielów”, należące do najstarszych zakładów ceramiki szlachetnej w Polsce, wykorzystują pokłady glinki ceramicznej. Rodowód swój wywodzą z rzemieślniczych zakładów garncarskich, którym król August III nadał przywilej wolnego handlu w całej Rzeczypospolitej. W 1790 r. miejscowy garncarz Wojtas zgromadził wokół siebie kilku kolegów i rozpoczął wytwarzanie fajansów w warsztatach. W 1809 r. ówczesny właściciel Ćmielowa hrabia Jacek Małachowski (były kanclerz wielki koronny, mąż opatrznościowy Ćmielowa, pochowany na miejscowym cmentarzu) wykupił warsztat i rozpoczął produkcją na wielką skałę. W 1838 r. rozpoczęto produkcję porcelany. Wysoka jakość wyrobów na światowym poziomie przyniosła liczne medale i dyplomy na targach i wystawach międzynarodowych, co przyczyniło się do zdobycia rynków europejskich i pozaeuropejskich.
W okresie międzywojennym wszystkie polskie placówki dyplomatyczne za granicą były wyposażone w tzw. serwis prezydencki Z godłem państwowym. Wszystkie kubki z tamtego okresu miały na spodzie napisy reklamowe. W latach powojennych wyroby z Ćmielowa również cieszyły się powodzeniem i nadal są ozdobą rezydencji państwowych i prywatnych. Do najstarszych klientów zalicza się firma „Roth” z Anglii, zamawiająca wyroby z nie zmieniającą się dekoracją w postaci bordowej róży. Słynny kompozytor Krzysztof Penderecki swoje uznanie dla porcelany Z Ćmielowa w księdze pamiątkowej zapisał nutami.
Na pn. wsch. od Ćmielowa, na wysokiej skarpie nadrzecznej, w miejscu zw. Gawrońcem, znajdowała się neolityczna osada kultury pucharów lejkowatych, datowana na 2800-2600 lat p.n.e. Związana była z obróbką krzemienia pasiastego. Zachowały się ślady warsztatów krzemieniarskich, ziemianek, jam i budownictwa naziemnego.
Na zach. od Ćmielowa (4 km) znajduje się wieś Wola Grójecka, w której działa ośrodek rzeźbiarski „Klimek”, prowadzony przez znanego współczesnego rzeźbiarza Gustawa Hadynę, miejsce plenerów plastycznych i literackich. We wsi także pomnik upamiętniający 37 żołnierzy oddziału wachmistrza „Tarzana” ze Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej – „Ponurego”, którzy zginęli tu 7 lipca 1944 r. Pomnik wykonali artysta rzeźbiarz Gustaw Hadyna i kamieniarz Henryk Kot. Oddział ten miał za zadanie zdobycie amunicji z mającego przejeżdżać pociągu, który opóźnił się o jeden dzień. Dodatkowy czas postoju partyzantów, beztroska przejawiająca się w braku wystawienia posterunków obserwacyjnych oraz denuncjacja do Niemców doprowadziły do tragedii. Otoczeni przez hitlerowców partyzanci podjęli nierówną walkę, z której uratowało się tylko czterech akowców. Dowódca tego oddziału wachmistrz „Tarzan” Tomasz Wójcik wsławił się wcześniejszą akcją jaka miała miejsce 25 sierpnia 1943 r. na szosie Ostrowiec – Ożarów, w której zginął niemiecki gen. leut. Kurt Renner ze świtą i ochroną. Zginęło wtedy 8 Niemców, partyzanci zdobyli broń i oporządzenie bez strat własnych.