SAWIN
Wieś na pograniczu Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubienki nad rz. Lepietuchą. Siedziba urzędu gminy.
Wieś wzmiankowana w 2 poł. XIV w. jako uposażenie kościoła paraf, w Chełmie. W 1493 r. utworzone zostało staraniem biskupa Macieja ze Starej Łomży miasto na prawie magdeburskim, własność biskupów chełmskich. W rękach biskupów chełmskich pozostawało do 1839 r. 20 listopada 1863 r. oddziały powstańcze pod dow. Cieszkowskiego, Krysińskiego i Kozłowskiego liczące ponad 1500 powstańców stoczyły tu zwycięską bitwę z przeważającymi oddziałami carskimi. Poległo ponad 100 powstańców i ok. 300 Rosjan.
W czasie tej bitwy powstańcy wykorzystali wynalazek wojenny ppłk. Józefa Bema (późniejszego generała) z okresu wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. polegający na wystrzeliwaniu rac (pierwowzoru rakiet) ze specjalnej platformy na pozycje nieprzyjaciela. Nowa broń robiła sporo hałasu i wprowadzała zamieszanie w szeregach wroga. Pomnik ku czci powstańców znajduje się w pobliżu siedziby leśnictwa.
W 1869 r. nastąpiła utrata praw miejskich Sawina. W 1938 r. została rozebrana w Sawinie cerkiew prawosławna usytuowana w sąsiedztwie pn. pierzei rynku. Od 14 do 19 września 1939 r. w pobliżu Sawina (w leśniczówce Borek) stacjonował sztab 41 Dywizji Piechoty pod dow. gen. bryg. Wacława Piekarskiego, a w samej wsi rozlokowane były 116 i 114 pp., później także 33 Rezerwowej Dywizji Piechoty. Od listopada 1940 r. do grudnia 1943 r. w Sawinie działał obóz pracy przymusowej dla Żydów z Polski, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii i Austrii. Po jego likwidacji Żydów skierowano głównie do obozu zagłady w Sobiborze.
Zachowała się zabudowa małomiasteczkowa, z prostokątnym rynkiem i parami ulic wychodzącymi z jego naroży. Kościół paraf. Przemienienia Pańskiego wzniesiony w l. 1731-40, późnobarokowy, jednonawowy, murowany, na rzucie prostokąta, z węższym prezbiterium i kruchtą. Charakterystycznym elementem budynku są masywne, skośne szkarpy podtrzymujące ściany boczne nawy. Wyposażenie wnętrza późnobarokowe (ambona, chrzcielnica, figura Chrystusa na belce tęczowej) i rokokowe (ołtarze). Obok kościoła dzwonnica bramna, murowana, późnobarokowa, współczesna kościołowi oraz murowana kostnica z XIX w. Całość otoczona murem ceglanym, otynkowanym, z 1750 r. Dawny szpital wzniesiony w 1757 r., później parafialny przytułek dla starców, usytuowany obok kościoła. Budynek murowany, parterowy, przez środek przebiega wąski korytarz. Izby sklepione kolebkowo-krzyżowo, korytarz przykryty kolebką. Na środku znajduje się potężny zbiorczy komin na zewnątrz ogzymsowany, przykryty sklepioną kapą z czterema dymnikami. Dach dwuspadowy. Krzyż na placyku na zapleczu domu przy ul. Kątkowej 15 w miejscu rozebranej w 1872 r. cerkwi unickiej Najświętszej Marii Panny, wzniesionej w 1742 r. Na cmentarzu paraf, rzymskokatolickim (d. także prawosławnym) znajdują się groby powstańców 1863 r. i żołnierzy Września 1939 r.
6 km na pn. zach. znajduje się wieś Bachus, na krańcu wsi, przy ścianie lasu, mogiła powstańców 1863 r. poległych w bitwie pod Malinówką. W sąsiedztwie wsi rez. przyrody „Bachus” – utworzony w 1958 r. na pow. 82,59 ha, chroniący dwustuletni las liściasty z dębem bezszypułkowym i rzadkimi gatunkami runa, jak: groszek wschodniokarpacki (Lathyrus laevigatus), zdrojówka rutewkowata (Isopyrum thalictroides), turzyca orzęsiona (Carex thalictroides) – znacznie zniszczony przed kilku laty przez pożar lasu, oraz „Serniawy” utworzony w 1965 r. na pow. 37,26 ha, chroniący łęg olszowo-wiązowy i grąd niski z udziałem lipy drobnolistnej.