Tomaszów Lubelski – Historia
Zostało założone przy nowo wytyczonej drodze z Lublina do Lwowa przez kanclerza Jana Zamoyskiego w 1590 r., pierwotnie pod nazwą Jelitowo (nazwa utworzona od herbu Zamoyskich – Jelita). W 1595 r. nadana została nazwa Tomaszów od imienia nowo narodzonego syna kanclerza – Tomasza Zamoyskiego. Jednak dopiero w 1609 r. rozpoczęto intensywną budowę miasta (wg proj. budowniczego Zamościa – arch. włoskiego Bemardo Morando), a w 1621 r. formalnie potwierdzony został przywilej lokacyjny. W l. 1610-14 zbudowany został pierwszy kościół rzymskokatolicki, a w 1627 r. erygowana parafia. Miasto otoczone mało skutecznymi obronnymi wałami ziemnymi. W 1630 r. zawiązała się tu gmina żydowska. Później działali rabini Izaak Szapira i Juda ben Nisan Meir. W 1648 r. miasto zniszczone przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego, w 1656 r. przez Szwedów pod wodzą Karola Gustawa. W XVII w. używana była nazwa Tomaszów Ordynacki, w XIX w. zastąpiona obecną. W l. 1795-1830 działała na Przedmieściu Lwowskim fabryka fajansu i porcelany. W 1831 r. utworzony został tu powstańczy oddział „Złota Chorągiew Wolności”. W okresie powstania styczniowego w nocy z 30 na 31 stycznia 1863 r. doszło tu do bitwy oddziału pod dow. Hugona Gramowskiego z Rosjanami. Później w mieście powołany został Tomaszowski Rząd Narodowy. Odpowiedzią Rosjan na działania powstańców była krwawa pacyfikacja miasta. W 1866 r. Tomaszów przestał być prywatnym miastem Zamoyskich. W 1915 r. w rejonie miasta doszło do dużej bitwy wojsk austriackich dowodzonych przez feldmarszałka Mackensena z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez gen. Olchowa. W 1921 r. miasto odwiedził marszałek Józef Piłsudski i tu dekorował pułki za udział w wojnie polsko-bolszewickiej. We wrześniu 1939 r. w pobliżu miasta miały miejsce poważne walki polsko-niemieckie, zw. bitwami tomaszowskimi – 17-20 września z udziałem oddziałów armii „Lublin” i „Kraków” pod wspólnym dowództwem gen. dyw. Tadeusza Piskora oraz 22-27 września z udziałem oddziałów Frontu Północnego dowodzonych przez gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego. W okresie okupacji hitlerowskiej w mieście i okolicy aktywnie działały oddziały partyzanckie, głównie należące do AK i BCh. W lutym 1942 r. hitlerowcy wywieźli całą ludność żydowską (ok. 6 tys. osób) do Cieszanowa i tam ją wymordowali. 21 lipca 1944 r. zostali ostatecznie wyparci z miasta przez oddziały radzieckiej 23 Armii Gwardii i zgrupowanie AK pod dow. mjr. Wilhelma Szczepankiewicza „Drugaka”.