Chełm – Zabytki
Miasto (ok. 69900 mieszk.) położone na Polesiu Wołyńskim, na skraju Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubienki, nad Uherką dopływem Bugu, ośrodek przemysłowy (cementowy, szklarski, obuwniczy, spożywczy) i administracyjno-usługowy. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Od 1999 r. miasto na prawach powiatu. Działa tu Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Chełmskiej oraz Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Chełmskiej.
Wczesnośredniowieczne grodzisko zw. Wysoką Górką, usytuowane w pn.-zach. części Wzgórza Katedralnego, datowane jest na X-XII w. Jest to sztucznie usypane wzniesienie o wys. 7-15 m i pow. majdanu 40 na 60 m. W l. 1235-40 wzniesiony został tu zamek, warowne palatium, cerkiew prawosławna św. Jana i wysoka kamienna wieża. Część obiektów była murowana z kamienia. W sąsiedztwie zamku zaczęła rozwijać się osada (na zach. stoku) oraz ufundowana została katedra prawosławna Najświętszej Marii Panny (w pd.-wsch. części wzgórza). W 1260 r. po zach. i pn. stronie zamku powstał drewniany zamek dolny, a wcześniejsze budowle otoczone zostały fortyfikacjami drewniano-ziemnymi. Pozostałością zamku dolnego jest być może ocembrowana studnia o głęb. 60 m i średnicy 270 cm, znajdująca się na terenie późniejszych ogrodów klasztornych. Zamek i pierwotne miasto spłonęły w 1638 r., a następnie zostały ponownie zniszczone w 1648 r. Zamek i fortyfikacje miasta nie zostały później już odbudowane. Jedynie d. Bramę Uściłuską przekształcono w poł. XVIII w. na barokową. Na majdanie Wysokiej Górki na pocz. XVIII w. powstał nie zachowany drewniany pałac starościński. W 1876 r. nasyp grodziska został obniżony i splantowany. Władze carskie wzniosły na nim kaplicę św. św. Cyryla i Metodego dla upamiętnienia likwidacji unii brzeskiej. Kaplica została rozebrana w 1921 r., a w jej miejscu został usypany w 1928 r. kopiec niepodległości. U podnóża grodziska od strony dzwonnicy rośnie jesion wyniosły odmiany jednolistnej, bardzo rzadko spotykanej. Obwód pnia tego drzewa wynosi 186 cm.
Wczesnośredniowieczne grodzisko Bieławin (w pn. części miasta na wsch. brzegu Uherki) ulokowane jest na niewielkim wzniesieniu, otoczonym dawniej bagnami. Ruiny wysadzonej przez Niemców w lipcu 1944 r. kamiennej wieży mieszkalno-strażniczej z przeł. XIII i XIV w., mającej 21 m wys. i ściany o grubości dochodzącej do 170 cm.
Kościół paraf. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, na Wzgórzu Katedralnym, mający godność bazyliki mniejszej (od 1988 r.), d. katedra unicka. Wzniesiona w poł. XVIII w. w miejscu cerkwi prawosławnej, ufundowanej przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza ok. 1260 r., rozebranej w 1 poł. XVIII w. W 1595 r. po przyjęciu unii brzeskiej świątynia została zamieniona na katedrę obrządku greckokatolickiego (unickiego). Obecna bazylika powstała wg proj. Pawła Fontany w stylu późnobarokowym. Po kasacie unii w 1875 r. katedra została przekształcona na sobór prawosławny, a wystrój jej wnętrza zyskał elementy stylu bizantyjsko-ruskiego, a wieże zwieńczono cebulastymi hełmami. Dobudowany został, istniejący do dziś, czterokolumnowy portyk. W l. 1915-18 katedra służyła wojskom austriackim jako magazyn broni i amunicji. W 1919 r. świątynia została przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. W 1920 r. przekształcona w kościół zakonny Jezuitów. W l. 1935-38 r. budowli przywrócono wygląd sprzed 1875 r., pozostawiając jednak portyk. W maju 1940 r. hitlerowcy przekazali świątynię Ukraińcom, którzy ustanowili tu siedzibę prawosławnej diecezji chełmsko-podlaskiej. 24 sierpnia 1944 r. katedra została rekoncyliowana.
Budowla rozplanowana jest na planie krzyża łacińskiego. Ma trzy nawy w układzie bazylikowym, transept i krótkie prezbiterium. Nakryta jest kopułą, opartą na bębnie, zwieńczoną latarnią. Fasada dwuwieżowa poprzedzona portykiem z barokowym szczytem. Wewnątrz w nawie głównej sklepienie kolebkowo-krzyżowe z lunetami, a w bocznych krzyżowe. Ściany naw bocznych ozdobione są pilastrami jońskimi i korynckimi, a w prezbiterium i podchórzu przyściennymi kolumnami korynckimi. W wyposażeniu wnętrza wyróżnia się wykonane w srebrnej blasze antepedium ołtarza głównego, powstałe w poł. XVIII w. w gdańskim warsztacie W. Jöde, przedstawiające hołd dostojników i rycerzy polskich przed obrazem Matki Boskiej Chełmskiej po zwycięstwie pod Beresteczkiem w 1651 r. Wśród przedstawionych przez artystę postaci jest król Jan Kazimierz i biskup Jakub Susza. W prezbiterium znajdują się dwa dużych rozmiarów obrazy z końca XVIII w. „Ukrzyżowanie Chrystusa” i „Święty Onufry” wykonane przez Franciszka Smuglewicza. Do I wojny światowej w katedrze przechowywany był uznawany za cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem koronowany diademami papieskimi 15 września 1765 r. przez arcybiskupa Herakliusza Lisańskiego. Po 1918 r. został zastąpiony kopią, również koronowaną – 7 lipca 1946 r. przez ówczesnego biskupa lubelskiego Stefana Wyszyńskiego, późniejszego prymasa Polski, i ponownie 8 września 1957 r. przez biskupa lubelskiego, Piotra Kałwę. Na jednym z filarów tablica z 1972 r. upamiętniająca pobyt Tadeusza Kościuszki w tym kościele 11 lipca 1791 r. W podchórzu tablice upamiętniające żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji AK i 7 pp. Legionów AK.
Przed bazyliką na górce w 1997 r. odsłonięto pomnik prymasa Wyszyńskiego. Murowana czterokondygnacyjna dzwonnica z 1878 r. wzniesiona jako pomnik zwycięstwa prawosławia po kasacie unii. Na parterze dzwonnicy mieści się obecnie Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego.