Włodawa
Miasto powiatowe (ok. 14 800 mieszk.) położone na terenie Garbu Włodawskiego, nad Bugiem, u ujścia Włodawki do Bugu. Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej, Ośrodek przemysłowy (zakłady garbarskie w Orchówku). Miejsce corocznych festiwali „Poleskie Lato z Folklorem”.
Zachował się układ urbanistyczny ukształtowany w XVIII w. z rynkiem pośrodku i ulicami wychodzącymi z niego. Pośrodku rynku tzw. czworobok, czyli d. jatki i kramy wzniesione zapewne wokół nie istniejącego już ratusza, przed 1773 r. Murowany, wielokrotnie uzupełniany i przebudowywany. Rozplanowany na rzucie kwadratu z obszernym dziedzińcem wewnątrz oraz dwoma bramami przejazdowymi.
We Włodawie H. Sienkiewicz umieścił scenę spotkania Bohuna z Rzędzianem w „Ogniem i mieczem”. O spotkaniu tym później „starosta z Wąsoszy” opowiadał w Zbarażu Zagłobie, Wołodyjowskiemu i Podbipięcie, przeplatając relację informacjami o swoim procesie o gruszę z Jaworskimi.
W rynku kamieniczki z XVIII w. Kościół paraf. św. Ludwika i klasztor popauliński. Wzniesione w l. 1739-80 wg proj. Pawła Fontany (kościół) i Józefa Pioli (klasztor) z fundacji Ludwika i Antoniego Pociejów. Kościół na planie centralno-podłużnym, późnobarokowy. Dwuwieżowa fasada ma nieco cofniętą część środkową oraz korpus na rzucie wydłużonego ośmioboku z dwiema kwadratowymi wieżami w narożnikach fasady i przylegającej do niego części prezbiterialnej. Ośmioboczna nawa główna otoczona jest obejściem podzielonym na kaplice połączone ze sobą klinowatymi przejściami. Prezbiterium na planie wydłużonego prostokąta, a do jego boków przylegają skarbiec i zakrystia, nad którymi są loże (rzeźbiarska oprawa otworów lóż jest dziełem Michała Filewicza). W supraportach znajdujących się w prezbiterium portrety Ludwika Pocieja (współfundatora kościoła) i Adama Kazimierza Czartoryskiego (donatora kościoła). Na ścianach i sklepieniach wnętrza polichromia figuralna z końca XVIII w. przedstawiająca na ścianach prezbiterium sceny z życia św. Ludwika, a na ścianach i sklepieniu nawy oraz jej obejścia sceny głównie z Nowego Testamentu z elementami iluzjonistycznymi. Pod kościołem krypty, z których trzy są dostępne (nie zamurowane). Wnętrze wyposażone jednolicie, rokokowo, z lat osiemdziesiątych XVIII w. Dekoracja rzeźbiarska i sztukatorska wykonana przez warsztaty lwowskie pod kierunkiem Macieja Polejowskiego i Michała Filewicza. Ołtarz główny wg proj. i wykonany przez M. Polejowskiego. Rzeźby w nim umieszczone przedstawiają św.św. Felicjana, Hieronima, Hermenegildusa i Maurycego. W polu głównym obraz św. Ludwika w czasie modlitwy, zapewne szkoły francuskiej – w wyjątkowo bogato zdobionej ramie. Przy filarach ustawione są barokowe rzeźby przedstawiające Ojców i Doktorów Kościoła: św.św. Grzegorza, Jana Bonawentury, Augustyna i Tomasza z Akwinu oraz świętych władców: Konstantyna i Stefana – wszystkie wykonane w l. 1776-81 przez Macieja Polejowskiego. Ambona i chrzcielnica ozdobione są grupami rzeźb na baldachimach. Do kościoła przylegają budynki d. klasztoru z kwadratowym wirydarzem pośrodku. U wejścia do klasztoru barokowa figura św. Jana Nepomucena. Nieopodal klasztoru d. kuchnia klasztorna (lub budynek folwarczny). Na pn. od niej, na skarpie nadbużańskiej, ślady grodu drewniano-ziemnego założonego w XIII w. przez książąt halicko-włodzimierskich. Cerkiew prawosławna paraf. Narodzenia Najświętszej Marii Panny wzniesiona w l. 1840-42 z fundacji Augusta Zamoyskiego jako greckokatolicka, zamieniona na prawosławną w 1875 r., przebudowana w 1882 r. w stylu bizantyjsko-klasycystycznym. Murowana, na planie krzyża greckiego. Wnętrze nakryte spłaszczoną kopułą. Na ścianach wewnątrz klasycyzujące malowidła z 1882 r. Ikonostas z 1843 r. z ikonami z XVII, XVIII i XIX w. Obok cerkwi późnoklasycystyczny budynek plebanii z poł. XIX w. z fasadą ozdobioną boniowaniem.
Synagoga żydowska, barokowa, wzniesiona w 1762 r. z fundacji m.in. Czartoryskich, obecnie siedziba Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego (ul. Czerwonego Krzyża 7). Zbiory muzeum wielotematyczne z zakresu archeologii, historii, przyrody, etnografii oraz judaika. Budowla murowana, wzniesiona na planie prostokąta z kwadratową dwukondygnacyjną salą modlitw dla mężczyzn i dwoma prostokątnymi, jednokondygnacyjnymi babińcami od strony pd. i pn. oraz przedsionkiem od zach. W narożach dwukondygnacyjne alkierze z podcieniami w dolnej części. Nakryta dachami łamanymi w części głównej i alkierzach oraz dachami pulpitowymi nad niższymi pomieszczeniami. Nad elewacjami zewnętrznymi babińców attyki z falującym grzebieniem i sterczynami w narożach. Wnętrze sali dla mężczyzn nakryte sklepieniem dziewięciopolowym, kolebkowo-krzyżowym. Pośrodku niej 4 kolumny jońskie pomiędzy którymi umieszczona była bima (kazalnica). Przy ścianie wsch. sali dla mężczyzn neo-barokowa, bardzo rozbudowana szafa na rodały (aron kodesz) wykonana po 1920 r., z wyjątkowo bogatą ornamentyką (stiuki i polichromia). W sąsiedztwie bóżnicy d. synagoga żydowska i d. dom kahalny – obydwie budowle z poł. XIX w.
Na cmentarzu wojennym spoczywa 152 żołnierzy polskich, głównie z 33 DP Rez., poległych 17 września 1939 r. w walce z hitlerowcami, i z grupy wojsk Korpusu Ochrony Pogranicza poległych 1-2 października 1939 r. w walce z oddziałami radzieckimi (m.in. pod Wytycznem) lub zmarłych od ran w miejscowym szpitalu. Na znajdującym się obok cmentarzu paraf. m.in. zbiorowa mogiła powstańców 1863 r. z pomnikiem z 1905 r. Cmentarz żydowski przy ul. Wiejskiej o pow. 3 ha, silnie zdewastowany, zachowało się tylko kilka nagrobków.
Przed domem kultury (pl. Wyzwolenia 4) pomnik Tadeusza Kościuszki wystawiony w okresie międzywojennym z tablicą wykonaną wg wcześniejszego proj. Władysława Oleszczyńskiego (1808-66) – jednego z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy doby romantyzmu.