Trasa Ryki – Gończyce
RYKI – Miasto powiatowe, siedziba urzędu gminy, położone na Wysoczyźnie Żelechowskiej (ok. 11000 mieszk.). Ośrodek przemysłu spożywczego. Siedziba Wyższej Szkoły Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania.
Jako wieś królewska pod nazwą Riki wzmiankowana w 1439 r. W poł. XVIII w. funkcję starosty pełnił tu kasztelan krakowski Stanisław Poniatowski (1676-1762) – ojciec króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1782 r. Ryki określane były jako miasto, choć nie figurowały w spisie miast. W 1825 r. były niewielką wsią i liczyły zaledwie 11 mieszkańców. Ożywienie przyniosło dopiero wybudowanie w 1835 r. utwardzonego traktu z Warszawy do Lublina, który przechodził przez wieś, oraz wybudowanie w 1876 r. linii kolejowej Dęblin-Łuków, przechodzącej w pobliżu. W 1836 r. właścicielem dóbr ryckich został Jan Jezierski, marszałek szlachty guberni lubelskiej. Założył tu 31 stawów hodowlanych (wówczas jeden z największych akwenów hodowlanych w Królestwie Polskim). Ryki zyskały wtedy miano „polskiej stolicy karpia”. W okresie międzywojennym liczba mieszkańców Ryk znacznie wzrosła i w 1939 r. wyniosła ok. 4500 osób, głównie Żydów. W okresie okupacji hitlerowcy dokonali eksterminacji ludności żydowskiej i w znacznej mierze zniszczyli zabudowę. 26 lipca 1944 r. miejscowość zajęli żołnierze AK z oddziału „Orlika”, wypierając hitlerowców. W 1. 1956-75 Ryki podniesiono do rangi siedziby powiatu. Prawa miejskie nadane zostały w 1957 r.
Zachował się zabytkowy układ urbanistyczny z XVI-XIX w. z obszernym kwadratowym rynkiem. Kościół paraf. Najświętszego Zbawiciela, murowany, wzniesiono w l. 1908-14 wg proj. Józefa Piusa Dziekońskiego. Na zewnątrz tablica nagrobna zmarłego tu Stanisława Poniatowskiego. Wewnątrz w ołtarzu głównym obraz Leona Wyczółkowskiego (1852-1936) „Chrystus na krzyżu w otoczeniu świętych polskich i królów na tle Wawelu” namalowany w l. 1914-15. Wyczółkowski bardzo rzadko malował obrazy przeznaczone dla kościołów. Obecność jego obrazu w tym kościele związana jest zapewne z tym, że ten wybitny malarz urodził się w niedalekiej wsi Huta Miastkowska i po śmierci ojca w 1861 r. wychowywał się w majątku Rososz (6 km na pn. wsch. od Ryk). W kruchcie tablica upamiętniająca żołnierzy AK. Obok kościoła murowana plebania, zbudowana w l. 1916-18 wg proj. Józefa Piusa Dziekońskiego, oraz pomnik ku czci bojowników o wolność ojczyzny wystawiony w 1928 r. Murowany dwór z 1765 r. gruntownie przebudowany został po 1836 r. Park z pocz. XIX w. przekomponowano w końcu XIX w. W 1993 r. odsłonięto pomnik ku czci poległych w walce i zamordowanych w I. 1939-56 żołnierzy AK-WiN z Rejonu IV – Ułęż–Ryki. Dzieło przedstawia wzlatującego orła umieszczonego na postumencie. Zaprojektował je inż. Czesław Szlendak, w czasie wojny żołnierz 15 pp. AK „Wilków” jako ppor. „Maks”. Przy stawie Buksa krzyż i tablica z 1991 r. upamiętniające egzekucję 4 żołnierzy AK z 15 pp. „Wilków”, dokonaną po wyroku sądowym w 1947 r. (uniewinnionych w 1990 r.). Na tzw. starym cmentarzu paraf, pochowani są między innymi matka i dziadkowie Leona Wyczółkowskiego. Przy ul. Piaskowej d. cmentarz żydowski.
TROJANÓW
We wsi zachował się pałac z 1868 r. zbudowany dla Alfonsa Ortęgi. Budynek jest neorenesansowy, piętrowy, murowany z cegły i tynkowany. Powstał zapewne wg proj. Bolesława Podczaszyńskiego na planie wydłużonego prostokąta z portykiem złożonym z dwóch czworobocznych filarów zwieńczonych trójkątnym szczytem. Nad pałacem góruje czworoboczna wieża. Wokół budowli wcześniejszy park.
■ 6 km na pn. wsch. wieś – Wola Zadybska. W czasie II wojny światowej w d. budynku szkoły zawodowej stacjonowała jednostka Wehrmachtu, później zorganizowano tu obóz jeniecki dla żołnierzy radzieckich. 13 kwietnia 1945 r. w lesie k. Zalesia oddział „Orlika” rozbroił grupę 6 funkcjonariuszy MO z Ryk. W kilka godzin później do kolonii k. wsi Wola Zadybska przybył oddział WW (Wojsk Wewnętrznych przemianowanych wkrótce na KBW) i funkcjonariusze UB, by aresztować podejrzanych o udział w rozbrojeniu milicjantów. Po krótkiej walce żołnierze WW zostali rozbrojeni przez stacjonujący tu oddział „ Orlika ”. Tego samego dnia „ leśni” rozbroili jeszcze dwie grupy UB i WW, które przybyły zaniepokojone nie następującym powrotem pierwszej grupy. Po zdobyciu dużej ilości broni „leśni” wypuścili rozbrojonych i wyszli ze wsi. Była to pierwsza znacząca akcja ugrupowania „Orlika” po wiosennym zmobilizowaniu oddziału w 1945 r.
■ 11 km na wsch. Kłoczew. Wieś na Wysoczyźnie Żelechowskiej, nad rz. Okrzejką. Siedziba urzędu gminy. Początki osadnictwa od III w. n.e. Kościół paraf. św. Jana Chrzciciela, fundacji wojewody podlaskiego Prokopa Leśniowolskiego, barokowy, murowany, pochodzi z 2 poł. XVIII w., wewnątrz polichromia i wyposażenie barokowe, liczne epitafia. Wokół kościoła ogrodzenie z bramą, obok dwie, murowane, sześcioboczne wieże-dzwonnice oraz dom kościelnego – wszystko z poł. XVIII w. Plebania murowana, klasycystyczna z 2 poł. XVIII w., zbudowana na starszym zrębie. Kaplica św. Barbary również murowana, z poł. XVIII w., zachowały się fragmenty polichromii. Pomniki przyrody – stare lipy rosnące przy kościele. Młyn wodny, drewniany z końca XIX w., obok elektryczny. Wiatrak koźlak drewniany z poł. XIX w. Stanowisko archeologiczne nad Okrzejką, na pd.-zach. od wsi – cmentarzysko ciałopalne z III-IV w. n.e.
■ 9 km na pd. zach. Piotrówek. Przy wjeździe do wsi od strony Trojanowa pomnik poświęcony Marianowi Bernaciakowi pseud. „Orlik”, dowódcy oddziału partyzanckiego 15 pp. AK „Wilków”, jednemu z najsłynniejszych dowódców oddziałów partyzantki po-akowskiej, który zginął 24 czerwca 1946 r. w walce z żołnierzami 1 DP LWP i funkcjonariuszami MO. Pomnik został odsłonięty w 1995 r., a powstał wg proj. inż. arch. Czesława Szlendaka pseud. „Maks” – byłego żołnierza 15 pp. AK „Wilków”. W tej samej bitwie zginął także „Ogarek” – żołnierz o nie ustalonym nazwisku, a dwóch „leśnych” zostało pojmanych. 200 m od tego pomnika krzyż w miejscu śmierci „ Orlika ” z tabliczką, na której niewłaściwa data jego śmierci – 23 czerwca 1946 r. (właściwa została ustalona dopiero w latach osiemdziesiątych na podstawie archiwalnych materiałów UB).
We wsi u zbiegu dróg do Więckowa, Życzyna i Trojanowa znajduje się pomnik odsłonięty w 1989 r., upamiętniający żołnierzy polskich walczących we wrześniu 1939 r. oraz żołnierzy AK poległych na terenie gminy Trojanów. Pomnik odsłonięto w 45 rocznicę konspiracyjnych obchodów święta Konstytucji 3 maja, jakie miały miejsce w lasach tyczyńskich w maju 1944 r. W 1995 r. z lewej strony pomnika wmurowano tablicę poświęconą „Orlikowi”.
KORYTNICA
Wieś wzmiankowana w XIV w. 7 października 1794 r. przed bitwą pod Maciejowicami stacjonowały tu wojska polskie.
Kościół paraf. św. Bartłomieja, neobarokowy, murowany, zbudowany w l. 1919-26. Zachował się klasycystyczny dwór, murowany, z 2 poł. XIX w., otoczony parkiem z okazami starodrzewu. Na cmentarzu paraf, mogiła 27 powstańców (wśród nich Kaliksta Ujejskiego – komisarza rządu powstańczego na województwo lubelskie) poległych 10 czerwca 1863 r. w bitwie pod Korytnicą.
GOŃCZYCE
Wieś założona w 1 poł. XV w. W 1738 r. otrzymała prawa miejskie, a na cześć króla Augusta III Sasa nadano jej nazwę Augustiwil. Lokacja okazała się nieudana, nowa nazwa nie przyjęła się. Kościół paraf. Świętej Trójcy, drewniany, zbudowany w 1740 r., przebudowany na przeł. XIX i XX w. Dwór klasycystyczny z poł. XIX w., murowany, otoczony parkiem z okazami starodrzewu.
7 km na pd. zach. Sobolew. Wieś przy linii kolejowej Warszawa-Lublin, siedziba urzędu gminy. Założona została przez ród Ciołków z Żelechowa. Układ przestrzenny przypomina miasteczko. Rozwój Sobolewa nastąpił pod koniec XIX w. wraz Z budową linii kolejowej.
Kościół paraf. św. św. Piotra i Pawła, drewniany z 1708 r., przebudowany został w l. 1900-16. W kościele znajduje się cenny obraz Matki Boskiej z XVII w. oraz figura Chrystusa wycięta w desce i pokryta polichromią. Obok kościoła głaz narzutowy o obw. 7 m. Liczne domy drewniane pochodzą Z końca XIX w. i pocz. XX w. Wiatrak koźłak, drewniany z przeł. XIX i XX w.